Een reis naar de plek waar in totaal honderdduizenden onschuldige mensen systematisch werden vermoord om wie zij waren. Het reisgezelschap: holocaust-overlevers, nabestaanden, familieleden. Diep geraakt door de emoties, verhalen en het trauma van nabestaanden, werd bij mij de relevantie van het verhaal voor vandaag nog eens heel erg duidelijk.

Het is tachtig jaar sinds de transporten uit Westerbork in Sobibór aankwamen. Vandaag tachtig jaar geleden waren er dertien transporten geweest, waarbij 19.279 onschuldige mensen uit Nederland vermoord werden op deze locatie. Er zouden in de weken erop nog eens zeven transporten uit Westerbork volgen om nog eens 15.034 mensen te vermoorden; veelal op de dag van aankomst. Iedereen die hier vermoord werd kwam hier met een eigen leven, eigen dromen, een eigen verhaal. Onbeschrijfelijk leed en onrecht, op een onvoorstelbaar grote schaal.

Gedenken, verwerken, stilstaan

Dit is niet mijn reis: ik ben slechts te gast. In mijn rol neem ik vooral alles in me op. Voor de mensen in dit herdenkingsreisgezelschap heeft deze locatie een zeer persoonlijke betekenis. Wanneer je hele familie vermoord is om wie ze zijn, heeft dit trauma een enorme impact op je leven. Zo’n trauma kan generaties doorwerken, en dat doet het ook.

Sommigen zijn al meerdere keer mee geweest. Gesteund door lotgenoten komen zij hier om hun ervaringen een plek te geven. Zij hopen berusting te vinden in hun zoektocht naar hun eigen geschiedenis, of in ieder geval daarin een stap te zetten.

Provincie Gelderland ziet het verhaal van Sobibor als ankerpunt voor het herdenken van de holocaust en voor het bevorderen van een inclusieve samenleving. Zulke termen krijgen op deze reis een behoorlijke betekenis. Kan in Gelderland iedereen zijn wie ze zijn? Krijgt haat tegen minderheden, vluchtelingen en ‘anderen’ geen ruimte in onze provincie?

Ik hoor bij de herdenking over het onmenselijke transport, de twijfelende hoop dat het misschien toch zal meevallen, en de paar Joden die ingezet worden om gaskamers schoon te ruimen en de lichamen te verbranden. We plaatsen gedenkstenen op deze laatste rustplek, noemen de namen van dierbaren die hier vermoord werden, en we zijn stil.

Een vruchtbare voedingsbodem

Hoe konden mensen deze verschrikkelijke daden verrichten? Wat voor omstandigheden maakten dit mogelijk? Waarom? De nazi-fascisten die de leiding hadden over het vernietigingskamp waren eerder betrokken geweest bij de Aktion T4. Zij waren daardoor ervaren in het discreet plegen van massamoorden. Als gediplomeerd zorgprofessional verbaas ik me enorm dat heel veel dokters gewoon meewerkten aan dit zogeheten “euthanasie”-programma. Honderdduizenden mensen met een beperking of erfelijke conditie werden vermoord omdat zij het leven onwaardig werden geacht.

De verschrikkingen kwamen niet uit het niets vallen. Bij ons bezoek aan het Polin-museum valt mijn oog op een brief van een Joodse student die werd geslagen en de klas uitgezet. In de jaren '30 introduceerden Poolse universiteiten aparte collegebanken voor Joden. Ook vóór de komst van de nazi-fascisten was hier al vergaande segregatie. De gruweldaden van de nazi’s vonden een vruchtbare bodem in het etnisch nationalisme dat nogal wijdverspreid was in Europa.

We mogen dankbaar zijn dat gevangen in het kamp in opstand kwamen. Hierdoor konden enkelen deze geschiedenis navertellen en weten wij wat zich hier heeft afgespeeld.

Het is voor mij heel erg belangrijk om dit te blijven herinneren. Om de slachtoffers te eren, het verhaal te doorgronden, de lessen mee te nemen naar vandaag.

De voedingsbodem voor haat is nog altijd aanwezig. De locatie van het voormalig kamp is daarin helaas een sprekende: op nog geen vier kilometer afstand woedt die verschrikkelijke oorlog in Oekraïne, waar kinderen gedeporteerd en van hun identiteit beroofd worden. Acht kilometer naar het noorden begint het grensgebied waar tot vorig jaar journalisten en hulpverleners geweerd werden, om vluchtelingen buiten het zicht van de wereld terug naar Belarus te duwen in barre omstandigheden. En ook was deze hele regio tussen 2019 en 2021 een “LHBT-vrije” zone. Er is een constant besef dat mijn aanwezigheid en die van mijn reisgenoten hier als ongewenst gezien kan worden.

Steunen en hoop houden

Tijdens de reis vinden de reisgenoten gelukkig een hoop steun in elkaar. Zij vinden herkenning in het verhaal van de ander en wij delen in onze vrees voor toenemende intolerantie. De gesprekken hebben net als de herdenking een onbeschrijfelijke impact op mij. In een gesprek met Poolse jongeren op de tweede herdenkingsdag wordt verteld hoe de nabestaanden nog altijd niet durven te zijn wie zij zijn. Hun zorg geeft hoop. Het belang van acceptatie van verschillen wordt nog eens heel erg duidelijk.

Er zijn nog steeds mensen die verschillen niet accepteren, die (etnische) homogeniteit nastreven, en die dit boven mensenlevens kunnen stellen. Er zijn in onze samenleving ideologieën die onverenigbaar zijn met het bestaan van talloze mensen op aarde. We moeten daartegen in opstand blijven komen. Iedereen heeft recht om te bestaan.

We herdenken, we eren, we leren.

Dit nooit meer.

Paul L. Smits – Statenlid GroenLinks Gelderland

Het beeldverslag vind je hier